III.I. Η Υπαρξη Θεου Δεν ειναι Θεμελιωδεσ Χαρακτηριστικο τησ Θρησκειασ
Είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση ότι η ύπαρξη θεού (δηλαδή, ο μονοθεϊσμός, ο πολυθεϊσμός και ο πανθεϊσμός) δεν αποτελεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό της θρησκείας. Πραγματικά, τόσο οι ειδικοί όσο και το ευρύ κοινό, γενικά, αναγνωρίζουν ως θρησκείες ακόμα και τα συστήματα πίστης που είναι καθαρά μη-θεϊστικά. Παραδείγματα τέτοιων θρησκειών δίνονται παρακάτω.
ΙΙΙ.ΙΙ. Βουδισμοσ: Μια μη-Θεϊστικη Θρησκεια
Ο Βουδισμός δεν είναι ένα σύστημα θεϊστικής πίστης, αλλά γενικά αναγνωρίζεται ως θρησκεία, ακόμα κι αν έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τον Χριστιανισμό. Αν και ο Βουδισμός δεν αρνείται την ύπαρξη θεών, σ’ αυτά τα όντα δεν αποδίδεται ένας ρόλος που, με οποιονδήποτε τρόπο, να προσεγγίζει ένα Υπέρτατο Ον ή έναν Δημιουργό. Ακόμα και στις σέκτες της Αγνής Γης της Ιαπωνίας (Τζοντόσου και Τζοντοσίνσου), στις οποίες υπάρχει μια έντονη αφοσίωση στην ιδέα του ίδιου του Βούδα ως σωτήρα, αυτή η αντίληψη απέχει μακράν από το να θεωρηθεί ο Βούδας ως θεός-δημιουργός.
III.ΙΙΙ. Τα Δογματα του Βουδισμου Θεραβαντα
Ο Βουδισμός Θεραβάντα συχνά θεωρείται ως η βουδιστική παράδοση που προσεγγίζει περισσότερο την αρχική διδασκαλία του Γκαουτάμα Βούδα. Τα δόγματά του φέρουν ελάχιστη ομοιότητα με τα αξιώματα που θέτει ο Χριστιανισμός ή άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες. Καμία από τις διδασκαλίες του Βουδισμού Θεραβάντα δεν υποδεικνύει την ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ή ενός θεού-δημιουργού. Αντί για προϊόν ενός θεού-δημιουργού, ο φαινομενικός κόσμος αντιμετωπίζεται ως ανούσιος, και ο άνθρωπος θεωρείται ως εξίσου εφήμερος και χωρίς να έχει μια αθάνατη ψυχή. Όλη η ύπαρξη χαρακτηρίζεται από βάσανα, και η προτροπή της βουδιστικής διδασκαλίας είναι να απελευθερωθεί ο άνθρωπος από αυτή την κατάσταση. Η παρούσα κατάσταση του ανθρώπου αποτελεί συνέπεια του κάρμα του, του νόμου αιτίας και αποτελέσματος, σύμφωνα με τον οποίο οι πράξεις του ατόμου σε προηγούμενες ζωές καθορίζουν σχεδόν αποκλειστικά το πώς αυτό θα βιώσει τις μετέπειτα ζωές. Αφού οι ζωές είναι σαν κρίκοι σε μια αλυσίδα όπου ο κάθε κρίκος αποτελεί την αιτία για τον επόμενο, υπάρχει μια «προαιρετική έναρξη» για κάθε αναγέννηση. Επομένως, ο άνθρωπος δεν έρχεται στην ύπαρξη από έναν θεό-δημιουργό, ούτε υπάρχει καμία αντίληψη για έναν θεό-σωτήρα, αφού μόνο η διαφώτιση θα επιτρέψει στον άνθρωπο να απελευθερωθεί από το βάσανο της αλυσίδας των αναγεννήσεων. Κάθε άνθρωπος, υπό την καθοδήγηση της θρησκευτικής διδασκαλίας, πρέπει να βαδίσει στο μονοπάτι της διαφώτισης μόνος του. Ο Βουδισμός δεν αρνείται την ύπαρξη θεών αυτών καθαυτών, αλλά αυτά τα όντα δεν είναι αντικείμενα λατρείας και δεν παίζουν κανέναν ιδιαίτερο ρόλο. (Πρόκειται για κατάλοιπα και συσσωρεύσεις από άλλες θρησκευτικές παραδόσεις που έχει απορροφήσει ο Βουδισμός.) Παρόλο που οι αντιλήψεις περί ενός θεού-δημιουργού και ενός θεού-σωτήρα, μιας αθάνατης ψυχής και μιας αιώνιας τιμωρίας ή δόξας απουσιάζουν στον Βουδισμό Θεραβάντα, όπως κι αν έχει, ο Βουδισμός αναγνωρίζεται εύκολα και παγκοσμίως ως μια θρησκεία του κόσμου.
III.IV. Ο Τζαϊνισμοσ ειναι μια Αθεϊστικη Θρησκεια
Ο Τζαϊνισμός είναι μια αναγνωρισμένη θρησκεία στην Ινδία και σε άλλες χώρες όπου εφαρμόζεται και συνήθως περιλαμβάνεται στη λίστα των (συνήθως έντεκα) μεγάλων θρησκειών του κόσμου. Γι’ αυτήν ο Σερ Τσαρλς Έλιοτ έχει γράψει το εξής: «Ο Τζαϊνισμός είναι αθεϊστικός, κι αυτός ο αθεϊσμός ως αρχή, ούτε απολογητική είναι ούτε εριστική, είναι όμως αποδεκτή ως μια φυσιολογική θρησκευτική στάση». Οι τζαϊνιστές, ωστόσο, δεν αρνούνται την ύπαρξη των ντέβας (θεοτήτων)· αυτά τα όντα, όμως, όπως και τα ανθρώπινα όντα, θεωρείται ότι υπόκεινται στους νόμους της μετεμψύχωσης και της παρακμής και δεν καθορίζουν τη μοίρα του ανθρώπου. Οι τζαϊνιστές πιστεύουν ότι οι ψυχές είναι ατομικές και δίχως τέλος. Δεν αποτελούν μέρος μιας συμπαντικής ψυχής. Οι ψυχές και η ύλη ούτε δημιουργούνται ούτε καταστρέφονται. Η σωτηρία επιτυγχάνεται με την απελευθέρωση της ψυχής από τα εξωγενή στοιχεία (τα κάρμα) που τη βαραίνουν· στοιχεία που καταφέρνουν να μπουν στην ψυχή μέσω των πράξεων πάθους εκ μέρους του ατόμου. Τέτοιες πράξεις προκαλούν την εκ νέου γέννηση ανάμεσα σε ζώα ή σε άψυχα αντικείμενα: πράξεις που είναι αξιέπαινες προκαλούν εκ νέου γέννηση μεταξύ των ντέβας. Ο θυμός, η υπερηφάνεια, η απάτη και η απληστία είναι τα κύρια εμπόδια στην απελευθέρωση της ψυχής, αλλά ο άνθρωπος είναι κύριος του δικού του πεπρωμένου. Ο άνθρωπος, αν περιορίσει τον εαυτό του κι αν δε βλάψει κανένα ον και αν κάνει ασκητική ζωή, μπορεί να καταφέρει να ξαναγεννηθεί ως ντέβα. Οι ηθικοί κανόνες για αυτόν που έχει βαθιά πίστη είναι να δείχνει καλοσύνη χωρίς να ελπίζει για ανταπόδοση, να χαίρεται για την ευημερία των άλλων, να επιδιώκει να ανακουφίζει τις στεναχώριες των άλλων ανθρώπων και να δείχνει συμπόνια στον εγκληματία. Η αυτοταπείνωση εξουδετερώνει το συσσωρευμένο κάρμα.
III.V. Η Σχολη Σανκια του
Ινδουισμου – Μια μη-Θεϊστικη Θρησκεια
Η ινδουιστική θρησκεία αναγνωρίζει ως ορθόδοξες έξι αρχαίες και διαφορετικές σχολές. Μια απ’ αυτές, η Σάνκια, δεν είναι ούτε θεϊστική ούτε πανθεϊστική. Η Σάνκια, σαν τον Τζαϊνισμό, διδάσκει ότι η αρχέγονος ύλη και η ψυχή του ατόμου δεν έχουν δημιουργηθεί και είναι άφθαρτες. Η ψυχή μπορεί να απελευθερωθεί με το να γνωρίσει την αλήθεια για το σύμπαν και με τον έλεγχο των παθών. Σε μερικά κείμενα η Σάνκια αρνείται την ύπαρξη μιας υπέρτατης προσωπικής θεότητας, και, όπως και να ’χει, η κάθε έννοια θεότητας θεωρείται περιττή και δυνητικά αντιφατική, αφού το έργο του κάρμα κυβερνά τις υποθέσεις του ανθρώπου μέχρι το σημείο όπου αυτός ο ίδιος να μπορεί να καθορίσει ότι θα επιδιώξει την απελευθέρωση. Οι τέσσερις στόχοι της Σάνκια είναι παρόμοιοι με αυτούς του Βουδισμού: να βιώσει ο άνθρωπος τα βάσανα από τα οποία πρέπει να απελευθερωθεί· να γίνει η αιτία να σταματήσουν τα βάσανα· να αντιληφθεί την αιτία των βασάνων (δηλαδή την αποτυχία να διακρίνει την ψυχή από την ύλη) και να μάθει το μέσο απελευθέρωσης, δηλαδή, την επιλεκτική γνώση. Η Σάνκια, όπως και άλλες σχολές, διδάσκει την καρμική αρχή: η γέννηση εκ νέου είναι μια συνέπεια των ενεργειών του ατόμου και η σωτηρία είναι να ξεφύγει από τον κύκλο των γεννήσεων.
III.VI. Ο μη-Θεϊστικοσ Χαρακτηρασ τησ Σανκια
Η Σάνκια υποστηρίζει μια μορφή δυϊσμού που δεν περιστρέφεται γύρω από την ύπαρξη ενός ή περισσοτέρων θεών. Δεν πρόκειται για τον χριστιανικό δυϊσμό του καλού και του κακού, αλλά για μια ριζική διάκριση ανάμεσα στην ψυχή και την ύλη. Και η ψυχή και η ύλη είναι στοιχεία που δεν έχουν δημιουργηθεί, που υπάρχουν απεριόριστα. Ο κόσμος είναι αποτέλεσμα της εξέλιξης της ύλης. Η ψυχή, ωστόσο, δεν αλλάζει. Η ψυχή υποφέρει γιατί είναι αιχμάλωτη στην ύλη κι όμως αυτή η αιχμαλωσία είναι μια αυταπάτη. Από τη στιγμή που η ψυχή αποκτήσει επίγνωση ότι δεν είναι μέρος του υλικού κόσμου, ο κόσμος παύει να υπάρχει
III.VII. Η Ανεπαρκεια ενος Θεϊστικου Κριτηριου
Από τα παραπάνω παραδείγματα των συστημάτων θρησκευτικής πίστης είναι φανερό ότι η πίστη σ’ ένα Υπέρτατο Ον ή η οποιαδήποτε μορφή θεϊσμού είναι ανεπαρκή κριτήρια για μια θρησκεία. Παρά την παρατεταμένη, ξεπερασμένη προκατάληψη κάποιων χριστιανών σχολιαστών, αυτό το σημείο θα το υποστήριζαν αμέσως οι θρησκειολόγοι και οι κοινωνιολόγοι της θρησκείας, γενικά. Δε θα αρνούνταν κανείς το κύρος της θρησκείας στον Βουδισμό, τον Τζαϊνισμό ή τον Ινδουισμό, παρά την απουσία οποιασδήποτε ιδέας για ένα υπέρτατο ον ή για έναν θεό-δημιουργό.
III.VIII. Η Περιπτωση του Ταοϊσμου
Ο Ταοϊσμός έχει επίσης αναγνωριστεί ευρέως ως θρησκεία και τα εγχειρίδια συγκριτικής θρησκειολογίας συνήθως τον συμπεριλαμβάνουν, παρά τη δυσκολία στην απόδοση των κεντρικών του πεποιθήσεων με συνεκτικό τρόπο. Σε αντίθεση με τις εξ αποκαλύψεως θρησκείες, ο Ταοϊσμός χρησιμοποίησε στοιχεία από τη λατρεία της φύσης, τον μυστικισμό, τη μοιρολατρία, τον πολιτικό εφησυχασμό, τη μαγεία και τη λατρεία των προγόνων. Επί αιώνες ήταν επίσημα αναγνωρισμένη στην Κίνα ως οργανωμένη θρησκεία, με ναούς, λατρεία και κλήρο. Απέκτησε έννοιες που έχουν σχέση με υπερφυσικά όντα, στα οποία περιλαμβάνονται ο Αυτοκράτορας Τζέιντ, ο Λάο-Τσε, ο Λινγκ Πο (στρατάρχης των υπερφυσικών όντων) μαζί με τους Οκτώ Αθάνατους της κινέζικης παράδοσης, τον Θεό της Πόλης, τον Θεό της Εστίας, μεταξύ άλλων, μαζί με αναρίθμητα πνεύματα. Ωστόσο, από τον Ταοϊσμό απουσιάζει ο υπέρτατος δημιουργός, ο θεός-σωτήρας του χριστιανικού είδους και μια διατυπωμένη θεολογία και κοσμολογία.
