ΑΝΕΞΙΘΡΗΣΚΙΑ
ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ

Σε πολλά σημεία, επομένως, η γενίκευση σχετικά με τη θρησκεία δεν είναι εύκολη: ενώ ένα φαινόμενο, εύκολα χαρακτηριζόμενο ως «θρησκεία», αναγνωρίζεται, αυτό που πρέπει να γίνει δεκτό είναι η σημαντική ποικιλία σε πολλά θέματα, που υπάρχει ανάμεσα στα πολυάριθμα δείγματα που ανήκουν στο ίδιο γένος. Οι δυτικοί που ασχολούνται με τη θρησκεία πέφτουν πολλές φορές θύματα (συχνά ασυναίσθητων) προκαταλήψεων που προέρχονται από τη χριστιανική παράδοση, αλλά από τη στιγμή που τέτοιου είδους προκαταλήψεις τίθενται στην άκρη, γίνεται προφανές ότι πολλά από τα συγκεκριμένα θέματα, τα οποία, στη βάση του χριστιανικού πρότυπου, θα έπρεπε να αποτελούν την απαραίτητη προϋπόθεση για να χαρακτηριστεί κάτι ως θρησκεία, στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται να βρεθούν σε άλλα συστήματα. Έτσι, στον κατάλογο που προαναφέρθηκε αποφεύγεται η νύξη για την ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος, αφού για τους θεραβάντα βουδιστές (και για πολλούς μαχαγιάνα βουδιστές) αυτή η έννοια δεν έχει καμία εγκυρότητα. Η λατρεία, η οποία αναφέρεται παραπάνω, έχει πολύ διαφορετικές επιπτώσεις για τους βουδιστές από εκείνες που θεωρούν οι χριστιανοί, και ακόμη και μέσα στον Χριστιανισμό υπάρχει ευρεία ποικιλομορφία αντιλήψεων σχετικά με τη λατρεία ανάμεσα σε τέτοια διαφορετικά δόγματα, όπως οι καθολικοί, οι καλβινιστές, οι οπαδοί της Χριστιανικής Επιστήμης και οι Μάρτυρες του Ιεχωβά. Το ερωτηματολόγιο δεν κάνει καμία αναφορά ειδικά για δόγματα, τα οποία έχουν ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία του Χριστιανισμού, αλλά που έχουν πολύ λιγότερη σημασία για πολλές άλλες θρησκείες, κατά τις οποίες η ορθή συμπεριφορά έχει μεγαλύτερη αξία από την ορθή πίστη. Δε γίνεται καμιά αναφορά στην ψυχή, όσο σημαντικό κι αν είναι αυτό το στοιχείο στον παραδοσιακό Χριστιανισμό, γιατί αυτή η έννοια έχει κάπως αμφίβολη εφαρμογή στον Ιουδαϊσμό και απορρίπτεται ρητά από μερικά αποσχιστικά χριστιανικά κινήματα (π.χ. από τους Αντβεντιστές της Έβδομης Ημέρας και τους Μάρτυρες του Ιεχωβά, κάθε ένα εκ των οποίων έχει εκατομμύρια πιστούς σε όλο τον κόσμο, και από τους Χριστάδελφους και από τους πουριτανούς, συμπεριλαμβανομένου του Τζον Μίλτον, οι οποίοι ήταν γνωστοί ως οπαδοί που αρνούνταν την ύπαρξη της αθάνατης ψυχής). Ούτε την κόλαση αναφέρει το ερωτηματολόγιο, αφού αυτό είναι ένα άλλο στοιχείο που λείπει από τον Ιουδαϊσμό. Γίνεται νύξη στην αφηρημένη έννοια της ζωής μετά θάνατον, τόσο στον ενικό όσο και στον πληθυντικό, ως τρόπος για να φιλοξενηθούν οι δύο διαφορετικές αντιλήψεις μέσα στον Χριστιανισμό, δηλαδή η μετενσάρκωση της ψυχής και η ανάσταση του σώματος, καθώς και οι κάπως διαφορετικές περιγραφές της μετεμψύχωσης στον Βουδισμό και στον Ινδουισμό. Έτσι, ο κατάλογος επιδιώκει και να επισημάνει τα στοιχεία σε υψηλό επίπεδο αφαίρεσης, αλλά και να είναι πρακτικός για τη διευκόλυνση του προσδιορισμού θεμάτων που κατά κανόνα είναι χαρακτηριστικά αυτών από τα οποία αποτελείται μια θρησκεία.