ΑΝΕΞΙΘΡΗΣΚΙΑ
ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ

Ο προαναφερθείς κατάλογος διατυπώνεται με όρους ιδιαίτερα αφηρημένης γενίκευσης, αλλά οι πραγματικές θρησκείες είναι ιστορικές οντότητες, όχι λογικές συνθέσεις. Περιλαμβάνουν πολύ διαφορετικές αρχές οργάνωσης, πολύ διαφορετικούς κώδικες συμπεριφοράς και πολύ διαφορετικά πρότυπα πίστης, που έχουν αναπτυχθεί σε διαφορετικές ιστορικές εποχές, καθεμιά από τις οποίες, μέσα στην ίδια ευρεία θρησκευτική παράδοση, χαρακτηρίζεται από ξεχωριστές και μερικές φορές ασύμβατες αντιλήψεις της θρησκευτικότητας. Μέσα σε μια θρησκεία αποκλίνοντα δόγματα ή αποκλίνουσες ερμηνείες της τελετουργικής πρακτικής πολλές φορές γίνονται ταυτόχρονα αποδεκτές από οπαδούς με διαφορετικό βαθμό πνευματικής καλλιέργειας. Πανομοιότυπα αντικείμενα πίστης ή λατρείας μπορεί να θεωρηθούν συμβολικά από κάποιους, από τη φύση τους ισχυρά από κάποιους άλλους, και οι δύο όμως πλευρές υπάρχουν σε θρησκευτικά συστήματα στα οποία δεν υφίσταται και τόσο πολύ η αντικατάσταση της μιας αντιφατικής ιδέας από κάποια άλλη, ώστε να αυξάνονται οι αντιλήψεις και οι ερμηνείες κατά την πορεία της ιστορίας. Συμφιλίωση των τρόπων που αποκλίνουν ώστε να γίνει κατανοητή η πίστη και λατρεία μπορεί να συμβεί, αλλά, αν συμβεί αυτό, πρέπει να εξαρτάται από το κύρος και την αποτελεσματικότητα της ηγεσίας, καθώς και από το πρότυπο της οργάνωσης. Μια τέτοια ποικιλομορφία, μέσα σε μια δεδομένη θρησκευτική παράδοση, περιπλέκει περαιτέρω την ευρύτερη εικόνα των διαφορών ανάμεσα στις κυριότερες θρησκευτικές παραδόσεις και στις αναρίθμητες υποδιαιρέσεις που έχουν αναπτυχθεί στο πέρασμα του χρόνου. Το ερωτηματολόγιο που προαναφέρθηκε επιδιώκει να χρησιμοποιήσει αρκετά ευρέα κριτήρια για να φιλοξενήσει τις επιπτώσεις της θρησκευτικής εξέλιξης, φιλοξενώντας τα πιο κυριολεκτικά, τα πιο ξεκάθαρα, ακόμη και σχεδόν μαγικά στοιχεία που συνεχίζουν να υπάρχουν σε κάποια επίπεδα, ακόμη και μέσα σε θρησκευτικά συστήματα που έχουν έρθει για να εκφράσουν και να δικαιολογήσουν τις πεποιθήσεις τους και τις δραστηριότητες με εκλεπτυσμένους, αφηρημένους όρους. Κάποιες θρησκείες, που έχουν αναπτυχθεί πιο πρόσφατα, μπορεί να έχουν ξεφύγει σε μεγάλο βαθμό ή ακόμη και τελείως από την επιρροή των πρωτόγονων αντιλήψεων που επιβιώνουν μέσα σε άλλες και μπορεί, κατά συνέπεια, να μην πληρούν το ένα ή το άλλο κριτήριο του ερωτηματολογίου (το οποίο περιλαμβάνει απαραίτητα στοιχεία που βρίσκονται κυρίως στα παλιά θρησκευτικά συστήματα και που δεν έχουν πάντα επιζήσει καθώς αυτές οι θρησκείες έχουν εξελιχθεί). Έτσι, η ιστορική και εξελικτικού χαρακτήρα θρησκευτική σκέψη και πρακτική υπονοεί ότι ελάχιστες θρησκείες, αν όχι καμία, θα πληρούν εξίσου τις προϋποθέσεις που θέτουν όλα τα στοιχεία ενός ερωτηματολογίου, το οποίο στοχεύει να περιλαμβάνει ενδείξεις που λαμβάνουν υπόψη την ποικιλία των κατηγοριών που περιλαμβάνονται στο φαινόμενο της θρησκείας.