II. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ

Στο βιβλίο Η Θρησκευτική Εμπειρία της Ανθρωπότητας (1η έκδοση 1969, 2η έκδοση 1976, 3η έκδοση 1984), ο Ninian Smart υποστήριζε ότι μια θρησκεία συνήθως έχει έξι πλευρές ή διαστάσεις. Στην πιο πρόσφατη επισκόπησή του, με τίτλο Οι Παγκόσμιες Θρησκείες: Παλιές Παραδόσεις και Σύγχρονες Μεταμορφώσεις (1989), χρησιμοποίησε και πάλι αυτές τις έξι διαστάσεις και πρόσθεσε μια έβδομη. Αυτές οι διαστάσεις είναι:

II.I. Η Πρακτικη και Τελετουργικη Διασταση

Οι θρησκείες συνήθως έχουν συγκεκριμένες πρακτικές με τις οποίες ασχολούνται οι άνθρωποι. Η μορφή αυτών των πρακτικών ποικίλλει σε μεγάλο βαθμό και μπορεί να περιλαμβάνει δραστηριότητες, όπως η λατρεία, το κήρυγμα, η προσευχή, ο διαλογισμός, η εξομολόγηση, η θυσία, οι προσφορές, και οι διάφορες ιερές τελετές.

Οι θρησκείες συνήθως έχουν συγκεκριμένες πρακτικές με τις οποίες ασχολούνται οι άνθρωποι. Η μορφή αυτών των πρακτικών ποικίλλει σε μεγάλο βαθμό και μπορεί να περιλαμβάνει δραστηριότητες, όπως η λατρεία, το κήρυγμα, η προσευχή, ο διαλογισμός, η εξομολόγηση, η θυσία, οι προσφορές, και οι διάφορες ιερές τελετές. Μερικές φορές, οι πρακτικές αυτές είναι πολύ περίπλοκες και είναι δημόσια ορατές, όπως η Θεία Ευχαριστία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ή οι ιερές τελετές των θρησκειών των ιθαγενών της Αυστραλίας. Μερικές φορές είναι πολύ λιγότερο περίπλοκες και λιγότερο δημόσια ορατές, όπως οι μορφές του διαλογισμού που ασκούνται στον Βουδισμό ή οι ιδιωτικές προσευχές που είναι μέρος των διαφόρων θρησκευτικών παραδόσεων. Με το να χρησιμοποιεί κανείς τη λέξη «τελετουργία» για να περιγράψει τέτοιες δραστηριότητες, δε σημαίνει απαραίτητα πως υπονοεί ότι υπάρχει μια ακριβώς καθορισμένη μορφή που πρέπει να έχουν αυτές οι πρακτικές, ούτε σημαίνει πως υπονοεί ότι οι άνθρωποι κάνουν αυτές τις δραστηριότητες απλώς από συνήθεια. Σε πολλές μορφές τελετουργιών υπάρχει και μια εξωτερική (ή ορατή) και μια εσωτερική (ή μη ορατή) πλευρά.

ΙΙ.ΙΙ. Η Εμπειρικη Διασταση

Όπως ακριβώς οι μορφές της θρησκευτικής πρακτικής ποικίλλουν, το ίδιο ποικίλλουν και οι θρησκευτικές εμπειρίες που οι άνθρωποι ισχυρίζονται ότι είχαν. Ο Βούδας μίλησε για τη διαφώτιση που βίωσε μέσω του διαλογισμού. Οι διάφοροι Εβραίοι προφήτες και ο προφήτης Μωάμεθ μίλησαν για τις αποκαλυπτικές εμπειρίες που ήταν η βάση των θρησκευτικών τους διδασκαλιών. Μερικές θρησκευτικές εμπειρίες οι οποίες έχουν αναφερθεί, είναι πολύ συναρπαστικές, όπως η μεταστροφή του Παύλου στον δρόμο προς τη Δαμασκό, η εμπειρία της έκστασης που συνδέεται με τον σαμανισμό στις κεντρικές και βόρειες περιοχές της Ασίας και το φαινόμενο της κατάληψης από πνεύμα σε μέρη της Ευρασίας, της Αφρικής και του Ειρηνικού. Άλλες θρησκευτικές εμπειρίες που έχουν αναφερθεί μπορεί να είναι λιγότερο συναρπαστικές, αλλά, παρ’ όλα αυτά, θεωρούνται πραγματικές και σημαντικές από εκείνους που τις βίωσαν. Παραδείγματα των τελευταίων είναι οι εμπειρίες του ιερού δέους, της θείας φώτισης, της διαφώτισης, του τέλειου εσωτερικού κενού, της διαβεβαίωσης της σωτηρίας κ.λπ.

II.ΙΙΙ. Η Αφηγηματικη ή Μυθολογικη Διασταση

Σε πάρα πολλές θρησκείες υπάρχουν αφηγήσεις. Αυτές οι αφηγήσεις μπορεί να είναι σχετικές με τις δραστηριότητες του Θεού, των θεών ή άλλων πνευματικών οντοτήτων, να είναι σχετικές με τον βίο ενός ιερού διδασκάλου, με τις εμπειρίες μιας θρησκευτικής συλλογικότητας και ούτω καθεξής. Οι αφηγήσεις στις ιουδαϊκές και χριστιανικές γραφές για τη δημιουργία του κόσμου, για τις Δέκα Εντολές που δόθηκαν στον Μωυσή και για την καθοδήγηση από τον Θεό του λαού του Ισραήλ έξω από την Αίγυπτο, ταιριάζουν μ’ αυτή την κατηγορία, όπως ταιριάζουν και οι περιγραφές που υπάρχουν στη θρησκεία των ιθαγενών της Αυστραλίας για τις δραστηριότητες των ιερών όντων όταν αυτά διαμόρφωναν το περίγραμμα της χώρας. Το ίδιο συμβαίνει και με τις αφηγήσεις στον Ισλαμισμό σχετικά με τη ζωή του προφήτη Μωάμεθ και στον Βουδισμό σχετικά με τις εμπειρίες του Γκαουτάμα (του Βούδα). Ο Smart τονίζει ότι χρησιμοποιεί τον όρο «μυθολογικός» με μια αμιγώς τεχνική έννοια για να αναφερθεί σε μια αφήγηση που έχει θρησκευτική σημασία. Δεν υπονοεί ότι η αφήγηση είναι απαραίτητα ψευδής. Στους περισσότερους πολιτισμούς που δεν έχουν γραπτό λόγο, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις εκφράζονται κυρίως σε αφηγηματική μορφή. Αυτές οι αφηγήσεις μεταδίδονται προφορικά.

II.IV. Η Δογματικη και Φιλοσοφικη Διασταση

Ειδικά σε πολιτισμούς όπου οι άνθρωποι είναι εγγράμματοι, τα δόγματα, σε περισσότερο ή λιγότερο συστηματική μορφή, μπορεί να προκύψουν από τον στοχασμό που αρχικά δόθηκε σε αφηγηματική μορφή. Εναλλακτικά ή επιπρόσθετα, αυτά τα δόγματα μπορεί να προέλθουν, εν μέρει τουλάχιστον, από πιο γενικές φιλοσοφικές πηγές. Το περιεχόμενο αυτών των πεποιθήσεων ή δογμάτων διαφέρει πολύ από τη μια θρησκεία στην άλλη. Κυμαίνεται, για παράδειγμα, από το δόγμα της Αγίας Τριάδας στον Χριστιανισμό μέχρι τις διδαχές του Ινδουισμού σχετικά με τον συνεχή κύκλο του θανάτου και της εκ νέου γέννησης στον οποίο υπόκειται κάθε πλάσμα, από τα 99 ονόματα για τον έναν Θεό στον Ισλαμισμό μέχρι τις διδαχές του Βούδα σχετικά με τις Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες για τη φύση της δυστυχίας, την αιτία της δυστυχίας, τη δυνατότητα της παύσης της δυστυχίας και τον δρόμο που οδηγεί σ’ αυτό το αποτέλεσμα. Σε μερικές θρησκείες, όπως ο Ινδουισμός, ο Βουδισμός, ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός και ο Ισλαμισμός, υπάρχουν κείμενα όπου οι θρησκευτικές αφηγήσεις και/ή τα δόγματα είναι καταγεγραμμένα.

II.V. Η Ηθικη Διασταση

Ο Smart δηλώνει ότι «σ’ ολόκληρη την ιστορία βρίσκουμε ότι οι θρησκείες συνήθως ενσωματώνουν έναν κώδικα ηθικής» (Η Θρησκευτική Εμπειρία της Ανθρωπότητας, 3η έκδοση, σελ. 9). Στον Βουδισμό, για παράδειγμα, διδάσκεται ότι οι ενέργειες κάποιου πρέπει να ελέγχονται από τους Πέντε Κανόνες: την αποχή από τον φόνο, την κλοπή, το ψεύδος, τις παράνομες σεξουαλικές πράξεις, τα οινοπνευματώδη και τα ναρκωτικά. Ο Ιουδαϊσμός έχει την Τορά (νόμο) που περιέχει όχι μόνο τις Δέκα Εντολές, αλλά και πολλές άλλες ηθικές, καθώς και τελετουργικές συμβουλές. Παρομοίως, ο Ισλαμισμός έχει τη Σαρία (νόμο) που υπαγορεύει τα διάφορα ηθικά και τελετουργικά καθήκοντα. Στον Χριστιανισμό, ο Ιησούς συνόψισε τις ηθικές του διδαχές στην εντολή «αγάπα τον πλησίον σου ως σεαυτόν». Τουλάχιστον σε κάποιον βαθμό, η ηθική διάσταση μιας θρησκείας μπορεί να συνδεθεί με μέρη της δογματικής και της μυθολογικής της διάστασης. Για παράδειγμα, η εντολή του Βούδα σχετικά με την αποφυγή οινοπνευματωδών και ναρκωτικών είναι σύμφωνη με την αντίληψή του ότι οι ουσίες αυτές θα παρεμπόδιζαν την αυτοσυνείδηση. Η χριστιανική διδασκαλία σχετικά με την αγάπη προς τους άλλους είναι συνεπής με τις αφηγήσεις της συμπεριφοράς του ίδιου του Χριστού και με το δόγμα ότι ο Θεός είναι αγάπη. Και οι αυστηρές ηθικές προσταγές που υπάρχουν στη Σαρία είναι συνεπείς με τις διδαχές του Ισλαμισμού ότι κάθε άτομο θα υπόκειται τελικά στην κρίση του Θεού.

II.VI. Η Κοινωνικη και Θεσμικη Διασταση

Ενώ είναι δυνατόν, καταρχήν, για ένα άτομο να έχει τις δικές του μοναδικές θρησκευτικές πεποιθήσεις και να ασχολείται με τις δικές του θρησκευτικές πρακτικές, χωρίς απαραίτητα να συνδέεται με άλλους πιστούς, οι περισσότερες θρησκείες έχουν κάποια μορφή κοινωνικής οργάνωσης. Ειδικά σε ορισμένες μικρές κοινωνίες, τα κοινωνικά ιδρύματα όπου λαμβάνουν χώρα θρησκευτικές πρακτικές μπορεί να είναι τα ίδια με εκείνα στα οποία λαμβάνουν χώρα άλλες δραστηριότητες, όπως οι οικονομικές δραστηριότητες. Σε άλλες κοινωνίες, υπάρχουν ειδικευμένα θρησκευτικά ιδρύματα, όπως είναι τα οργανωμένα δόγματα στον Χριστιανισμό, τα μοναστικά τάγματα στον Βουδισμό και συναθροίσεις των πιστών στον Ιουδαϊσμό ή στον Ισλαμισμό. Ακόμη και μέσα στην ίδια ευρεία θρησκευτική παράδοση, όπως ο Χριστιανισμός, μπορεί να υπάρχουν περισσότερα από ένα πρότυπα θρησκευτικής οργάνωσης – που κυμαίνονται, για παράδειγμα, από το επισημοποιημένο και ιεραρχικό σύστημα της Εκκλησίας της Ρώμης μέχρι το σύστημα που χαρακτηρίζεται από περισσότερη ισονομία και είναι περισσότερο ανεπίσημο, το οποίο ισχύει σε κάποιες προτεσταντικές εκκλησίες. Πολλές θρησκείες, αλλά όχι όλες, έχουν ειδικούς θρησκευτικούς αξιωματούχους, όπως οι γκουρού, οι μοναχοί, οι ιερείς, οι ιμάμηδες, οι ουλεμάδες, οι ραβίνοι, οι θρησκευτικοί λειτουργοί, οι σαμάνοι κ.λπ.

II.VII. Η Υλικη Διασταση

Ο Smart στο πρόσφατο βιβλίο του προσθέτει μια έβδομη διάσταση της θρησκείας, την υλική διάσταση, σε αναγνώριση του γεγονότος ότι υπάρχουν συχνά συγκεκριμένα θρησκευτικά τεχνουργήματα, μέρη, κτίρια, εμβλήματα κ.λπ. Η σχετική σπουδαιότητά τους ποικίλλει από θρησκεία σε θρησκεία. Σε μερικές μικρές κοινωνίες, για παράδειγμα, δεν υπάρχουν ειδικά θρησκευτικά κτίρια, από την άλλη μπορεί να είναι μέρη του φυσικού περιβάλλοντος που τους δίνουν θρησκευτική σημασία, όπως οι ιερές τοποθεσίες των θρησκειών των ιθαγενών της Αυστραλίας και το όρος Φούτζι στην παραδοσιακή ιαπωνική λαϊκή θρησκεία. Ναοί, τζαμιά ή εκκλησίες αποτελούν μέρη της υλικής διάστασης στον Βουδισμό, στον Ινδουισμό, στον Ιουδαϊσμό, στον Ισλαμισμό και στον Χριστιανισμό. Σε διάφορες θρησκείες υπάρχουν επίσης ιερά ή συμβολικά αντικείμενα, όπως τα τοτέμ, τα ιερά λείψανα, τα εμβλήματα, τα ιερά σκεύη και τα παρόμοια. Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι παρόλο που όλες, ή σχεδόν όλες, από τις παραπάνω διαστάσεις ενυπάρχουν σε καθεμία από τις μεγάλες παγκόσμιες θρησκείες, η έμφαση που δίνεται σε οποιαδήποτε συγκεκριμένη διάσταση μπορεί να ποικίλλει από τη μια θρησκεία στην άλλη, ακόμη κι από τη μια θρησκευτική παράδοση στην άλλη μέσα στην ίδια ευρεία θρησκεία. Ο Smart λέει τα εξής:

Υπάρχουν θρησκευτικά κινήματα ή θρησκευτικές εκδηλώσεις όπου η μία ή η άλλη διάσταση είναι τόσο αδύναμη, ώστε να είναι σχεδόν απούσα: οι αγράμματες μικρές κοινωνίες δεν έχουν πολλά μέσα για να εκφράσουν τη δογματική διάσταση· οι βουδιστές νεωτεριστές, που επικεντρώνονται στον διαλογισμό, στην ηθική και στη φιλοσοφία, δίνουν ελάχιστη προσοχή στην αφηγηματική διάσταση του Βουδισμού· κάποιες νεοσύστατες ομάδες μπορεί να μην έχουν εξελιχθεί και πολύ από την άποψη της υλικής διάστασης.

Επίσης, υπάρχουν τόσο πολλοί άνθρωποι που δεν είναι επίσημα μέρος οποιασδήποτε κοινωνικής θρησκευτικής ομάδας, αλλά έχουν τις δικές τους ιδιαίτερες απόψεις για τον κόσμο και τις δικές τους πρακτικές, ώστε να μπορούμε να παρατηρήσουμε στην κοινωνία ψήγματα θρησκειών που δεν έχουν καμία καλά σχηματισμένη κοινωνική διάσταση. (Ninian Smart, Οι Παγκόσμιες Θρησκείες: Παλιές παραδόσεις και Σύγχρονες Μεταμορφώσεις, σελ. 21)

III. Ανάλυση της Σαηεντολογίας
ΚΑΝΤΕ ΛΗΨΗ ΤΗΣ ΛΕΥΚΗΣ ΒΙΒΛΟΥ