Ποιος είναι ο ορισμός της θρησκείας; Ακόμη και όντας αναγνωρισμένες (δεν αναγνωρίζονται οι θρησκείες από όλες τις πολιτικές δομές) και παραδοσιακές, οι καθιερωμένες θρησκείες συχνά αμφισβητούν την προέλευσή τους σε μια προσπάθεια να αποδείξουν ότι στην πραγματικότητα είναι η μόνη αληθινή θρησκεία. Όποιος λέει: «Ο κύριός μου είναι η τελειότερη ενσάρκωση του Θεού ή ο μόνος πεφωτισμένος δάσκαλος» είναι αναμφισβήτητα αδαής. Το κριτήριο προκειμένου να κρίνουμε τους πλήρως πεφωτισμένους πνευματικούς ηγέτες ανήκει μόνο στους ολοκληρωτικά πεφωτισμένους οπαδούς. Ένας πεφωτισμένος οπαδός είναι ολοκληρωτικά πιστός στον κύριό του, στον δάσκαλο ή στον θρησκευτικό ηγέτη ο οποίος του έδειξε τον δρόμο για τη διαφώτιση, αλλά πάντοτε σέβεται τις άλλες ενσαρκώσεις και τους κυρίους των άλλων θρησκειών.1
«Με το πέρασμα των χρόνων, έχουν διατυπωθεί τόσο πολλοί διαφορετικοί ορισμοί (της θρησκείας) στη Δύση, ώστε ακόμη και μια μερική καταγραφή αυτών δε θα ήταν πρακτική», δηλώνει η Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας (Μίρτσεα Ελιάντε, εκδόσεις Μακμίλαν, Λονδίνο, Νέα Υόρκη: 1986, σελ. 283). Πρέπει, επομένως, να αισθανθώ ικανοποιημένος με την αναγνώριση κάποιων από τα χαρακτηριστικά της θρησκευτικής εμπειρίας και τη γνώση ότι οι θρησκείες έχουν βαθιά πολιτιστική και κοινωνική βάση.
Σε πιο γενικό πλαίσιο, η θρησκεία είναι η αναζήτηση του ανθρώπου για έναν σύνδεσμο με την «πνευματικότητα» –στην πραγματικότητα ένωση–, η οποία συχνά περιλαμβάνει ή οδηγεί στη λατρεία.
Για τους χριστιανούς, αυτό σημαίνει επιστροφή στο στάδιο πριν από την «πτώση του ανθρώπου», κάτι που πιστεύουν ότι είναι εφικτό μέσω του Υιού του Θεού, του Ιησού Χριστού. Με άλλα λόγια, η θρησκεία (ο Ιησούς) ενώνει και είναι ένα σύμβολο για την ενότητα με τον Θεό και τον Άνθρωπο. Το κύριο πρόβλημα της θρησκείας, όμως, είναι ότι οι θεολόγοι κάθε θρησκείας έχουν διαφορετική άποψη. Μπορούμε να πούμε ότι η θρησκεία ενώνει και η θεολογία χωρίζει. Αλλά η θεολογία είναι απαραίτητη για να κατανοήσουμε τη θρησκεία και τις θρησκείες.
Στο βιβλίο του, Das Heilige (Ο Άγιος), ο Ρούντολφ Ότο (1869-1937) ορίζει την ουσία της θρησκευτικής επίγνωσης ως δέος, ένα μοναδικό μείγμα φόβου και έντονου ενδιαφέροντος μπροστά στο θείο. Η παράθεση πολλών εμπειριών από την Ινδία, το Μαρόκο αλλά και τη δική του χώρα, τον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι άνθρωποι, όλοι οι άνθρωποι, από καιρό σε καιρό πράγματι αναγνωρίζουν την «ολοκληρωτική ύπαρξη μιας άλλης υπόστασης».
Ο Μιρτσέα Ελιάντε (1907-86) θα προσέθετε ότι η γνώση σχετικά με τον Θεό δεν περιορίζεται στην εμπειρία. Παραδείγματα αυτού βρίσκουμε σε συμβολισμούς και τελετουργικά, σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα σύμβολα, τα τελετουργικά και οι εμπειρίες του ανθρώπου καταλήγουν στην αναζήτηση του γιατί ο άνθρωπος ενεργεί με τον τρόπο που ενεργεί. Τα σύμβολα και τα τελετουργικά έχουν τις ρίζες τους στη μυθολογία.
Συνεπώς, λαμβάνοντας υπόψη αυτούς τους ορισμούς, θα χρησιμοποιήσω δύο συνηθισμένες δηλώσεις σχετικά με τα κύρια χαρακτηριστικά μιας θρησκείας. Η μία δήλωση είναι από τον Δρ Ρέινερ Φλάσε (Μάρμπουργκ) στη σελίδα 27 του «Acta Comparanda ΙΙ» (Αμβέρσα 1987): «Με τη φράση “μια νέα θρησκεία” εννοούμε ένα θρησκευτικό κίνημα το οποίο επικεντρώνεται σε μια νέα θεωρία, μια νέα λατρεία και μια νέα κοινότητα η οποία εγκαθιδρύεται μέσα από αυτούς τους δύο παράγοντες».
Η δεύτερη δήλωση ή ορισμός προέρχεται από τον Δρ Γ. Λούτγεχαρμ (Βρυξέλλες) από τη θρησκεία Χερνχούτερ (Εκκλησία της Μοραβίας) σε μια μελέτη για τον Ζίντσεντορφ (επίσκοπος) και τη θεϊκή ύπαρξη που αποδεικνύει ότι όλες οι θρησκείες είναι προϊόν της εξέλιξης (Brusselse Theologische Studies [Θεολογικές Μελέτες από τις Βρυξέλλες], Αριθμός 1, 1976, σελ. 6): «Τη στιγμή που μια ομάδα ανθρώπων συνασπίζεται λόγω της κοινής εμπειρίας και του αισθήματος σεβασμού, τότε μιλάμε για μια θρησκεία. Όταν αυτή η ομάδα χρησιμοποιεί αυτή την ενέργεια ως συνήθεια, τότε μπορούμε να μιλήσουμε για μια συγκεκριμένη θρησκεία, Religionsanstalt (θρησκευτικό ίδρυμα). Όταν κάποιος αναλαμβάνει την ηγεσία, γίνεται επικεφαλής της ομάδας και λέει στα άτομα ότι πρέπει να πράττουν με τον ίδιο τρόπο, τότε πρόκειται για ένα θρήσκευμα ή μια αίρεση. Και, αν κάποιος θέλει να το κάνει με άλλον τρόπο, τότε μπορεί να ξεκινήσει μια νέα αίρεση. Με αυτόν τον τρόπο, όλοι οι άνθρωποι λατρεύουν το Ον “το οποίο είναι πανταχού παρόν”.
Σε μια θρησκεία μπορούμε, επομένως, να αναμένουμε ότι θα βρούμε έναν σύνδεσμο ή μια ενοποίηση με την πνευματική και υπερβατική υπόσταση· ένα δόγμα και μια πρακτική, καθώς και σύμβολα, τελετουργικά και εμπειρίες που συνδέονται με αυτό το υπερβατικό βασίλειο και μια κοινότητα που επικεντρώνει το ενδιαφέρον της γύρω από τέτοιες πεποιθήσεις και πρακτικές».