ΑΝΕΞΙΘΡΗΣΚΙΑ
ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ

Από τα παραπάνω παραδείγματα των συστημάτων θρησκευτικής πίστης, είναι φανερό ότι η πίστη σ’ ένα Υπέρτατο Ον είναι ανεπαρκές κριτήριο θρησκείας. Παρά την παρατεταμένη, ξεπερασμένη προκατάληψη κάποιων χριστιανών σχολιαστών, αυτό το σημείο γενικά θα πρέπει αμέσως να υποστηριχθεί από τους συγκριτικούς θρησκειολόγους και τους κοινωνιολόγους της θρησκείας. Δε θα αρνούνταν κανείς το στάτους της θρησκείας στον Βουδισμό, τον Τζαϊνισμό ή τον Ινδουισμό, παρά την απουσία οποιασδήποτε ιδέας για ένα υπέρτατο ον ή για έναν θεό-δημιουργό. Αν αυτά τα παραδείγματα πανθεϊστικών και άθεων συστημάτων πίστης, αλλά, παρ’ όλα αυτά, αδιαμφισβήτητα θρησκευτικών, παρουσιάζουν αντίθεση με τις χριστιανικές ιδέες για το πώς θα έπρεπε να μοιάζει μια θρησκεία, το ίδιο συμβαίνει και με τις πολυθεϊστικές πίστεις, ακόμη κι αν αυτές λιγότερο εύκολα παρουσιάζονται σε οργανωμένη ή συνεκτική μορφή. Ο Ταοϊσμός, που τώρα θεωρείται γενικά θρησκεία στα εγχειρίδια της συγκριτικής θρησκειολογίας, παρέχει μια τέτοια περίπτωση. Σε αντίθεση με τις εξ αποκαλύψεως θρησκείες, ο Ταοϊσμός χρησιμοποίησε στοιχεία από τη λατρεία της φύσης, τον μυστικισμό, τη μοιρολατρία, τον πολιτικό εφησυχασμό, τη μαγεία και τη λατρεία των προγόνων. Επί αιώνες είχε αναγνωριστεί επίσημα στην Κίνα ως οργανωμένη θρησκεία, με ναούς, λατρεία και κλήρο. Απέκτησε έννοιες που έχουν σχέση με υπερφυσικά όντα, στα οποία περιλαμβάνονται ο Αυτοκράτορας Τζέιντ, ο Λάο-Τσε, ο Λινγκ Πο (στρατάρχης των υπερφυσικών όντων) μαζί με τους Οκτώ Αθάνατους της κινέζικης παράδοσης, τον Θεό της Πόλης, τον Θεό της Εστίας, μεταξύ άλλων, μαζί με αναρίθμητα πνεύματα. Ωστόσο, από τον Ταοϊσμό απουσιάζει ο υπέρτατος δημιουργός, ο θεός-σωτήρας του χριστιανικού είδους και μια διατυπωμένη θεολογία και κοσμολογία. Η περίπτωση του Ταοϊσμού απεικονίζει το γεγονός ότι οι θρησκείες δεν προκύπτουν πλήρως ολοκληρωμένες ως συστήματα πίστης, άσκησης και οργάνωσης. Υπόκεινται σε διαδικασίες εξέλιξης ως προς όλες αυτές τις απόψεις, μερικές φορές φτάνοντας να συμπεριλάβουν στοιχεία εντελώς αντιφατικά σε σχέση με παλαιότερες απόψεις. Συσσωρεύσεις μύθων και τελετουργικών και αλλαγών στην οργάνωση είναι κάτι το κανονικό στην ιστορία των θρησκειών, και κάποια από αυτά τα νέα στοιχεία μερικές φορές μόνο εν μέρει αφομοιώνονται, κι αυτό δε σημαίνει πάντοτε ότι καθίστανται συμβατά το ένα με το άλλο.