ΠΡΟΛΟΓΟΣ

J. Gordon Melton, Διευθυντής
Το Ινστιτουτο για
τη Μελετη των Αμερικανικων Θρησκειων

Ο θρησκευτικός πλουραλισμός είναι το μεγάλο γεγονός της θρησκευτικής ζωής καθώς φτάνει στο τέλος του ο 20ός αιώνας. Ο πλουραλισμός, που εμφανίστηκε τον δέκατο ένατο αιώνα, έχει εξελιχθεί σ’ αυτόν τον αιώνα σε σημαντικό στοιχείο του ευρύτερου καταλόγου θεμάτων που έχουν σχέση με τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των ανθρώπινων όντων. Και η θρησκευτική ελευθερία είναι ανάμεσα στους καλύτερους δείκτες για τη γενική κατάσταση της ανθρώπινης ελευθερίας σε κάθε δεδομένη κοινωνία.

Η ανάπτυξη της θρησκευτικής ποικιλομορφίας έχει καταστεί εφικτή από τον διαχωρισμό των θρησκευτικών δομών από τον κρατικό έλεγχο και την κρατική ευνοιοκρατία. Με τη σειρά της, η εμφάνιση της ποικιλομορφίας αυτής έφερε σε ύπαρξη το κοσμικό κράτος, το οποίο μπορεί να εγκαθιδρύσει ένα κράτος δικαίου, ενώ χρησιμεύει ως μεσολαβητική δύναμη, επιτρέποντας διάφορες θρησκευτικές ομάδες να συνυπάρχουν ως γείτονες. Σε μια ανοικτή κοινωνία, οι θρησκευτικές διαφορές μπορεί να γίνουν αφορμή για φιλικό διάλογο, για αυξημένη εκτίμηση της πνευματικής ζωής του καθενός και για να υπάρξει επίγνωση της ποικιλομορφίας της ανθρώπινης ύπαρξης, αντί να μετατραπούν σε δικαιολογία για εχθρότητα ή σε θέματα που προκαλούν παρεξηγήσεις και παράλογο μίσος.

Η ανάπτυξη του πλουραλισμού έχει επιταχυνθεί στα τέλη του 20ού αιώνα καθώς η επικοινωνία και οι μετακινήσεις έχουν βελτιωθεί. Τον τελευταίο αιώνα, το χριστιανικό κίνημα εισήγαγε τις περισσότερες παραλλαγές του Χριστιανισμού στους παραδοσιακούς θρησκευτικούς πολιτισμούς της Αφρικής, της Ασίας και της Μέσης Ανατολής. Από τον Β′ Παγκόσμιο πόλεμο, η μαζική μετανάστευση ανθρώπων στη Δύση έχει φέρει κάθε πιθανή μορφή των Ανατολικών θρησκειών στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Την ίδια στιγμή το τηλέφωνο, η τηλεόραση και ο προσωπικός υπολογιστής έχουν μεταφέρει τη σοφία της εμπειρίας κάθε συγκεκριμένου πολιτισμού (περιλαμβανομένων των πνευματικών του πηγών) στα σπίτια των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο. Σήμερα, εκτός από τα λίγα εναπομείναντα μέρη όπου οι νόμοι που εμποδίζουν τη θρησκευτική ελευθερία είναι επιβεβλημένοι, όλα τα σύγχρονα αστικά κέντρα, από το Λονδίνο μέχρι το Ναϊρόμπι, από το Τόκιο μέχρι το Ρίο ντε Τζανέιρο, φιλοξενούν σημαντικές μειονοτικές κοινότητες των παγκόσμιων θρησκειών.

Η ίδια η άνοδος του θρησκευτικού πλουραλισμού μάς έχει εξαναγκάσει να αναθεωρήσουμε πολλά από αυτά που είχαμε πιστέψει για τον κοινωνικό ρόλο της θρησκείας, ιδιαίτερα για την αναγκαία, υποτίθεται, λειτουργία της, σαν τσιμέντο που κρατάει ενωμένο τον λαό μιας χώρας. Οι χώρες μπορεί να κρατούν ενωμένο τον λαό τους πιο εύκολα λόγω της κοινής του επιθυμίας για ελευθερία και λόγω της καλής ζωής που αυτή φέρνει παρά από οποιαδήποτε ανάγκη για ομοιότητα στον πολιτισμό και την πίστη. Στις μέρες μας, έχουμε δει χώρες που μπορούν κάλλιστα να υπάρχουν μέσα σε ένα περιβάλλον που δεν είναι θρησκευτικό και που περιέχει πολλές θρησκείες, και έχουμε δει την κοινωνική αναστάτωση που μπορεί να συμβεί, όταν οι κυβερνήσεις επιχειρήσουν να επιβάλουν θρησκευτική ομοιομορφία σε λαούς που έχουν αναπτύξει υψηλές προσδοκίες για την προσωπική ελευθερία.

Την ίδια στιγμή, η στάση μας για νέες θρησκείες, που αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό από την οπτική γωνία της δέσμευσης με τις παλαιότερες θρησκευτικές κοινότητες, έπρεπε να υποστεί μια σημαντική αλλαγή, ειδικά καθώς οι Δυτικές καθιερωμένες θρησκείες έχουν αντιμετωπίσει μια σοβαρή μείωση της εμπιστοσύνης και της αφοσίωσης του κόσμου. Μια γενιά πριν, θεωρούσαμε τις παλιότερες θρησκείες ως το μέσο φύλαξης για τις αλήθειες που άντεξαν στον χρόνο, οι οποίες προορίζονται να παραμείνουν από γενιά σε γενιά, ενώ οι νέες θρησκείες είχαν θεωρηθεί εφήμερη υπόθεση. Οι νέες θρησκείες απορρίφτηκαν ως μικρές, ρηχές προσωπικές αιρέσεις που οικοδομήθηκαν γύρω από χαρισματικές προσωπικότητες και που προορίζονται να πεθάνουν με τον θάνατο του ιδρυτή τους. Αλλά, καθώς οι νέες θρησκείες, από την Μπαχάι Πίστη μέχρι την Εκκλησία του Ιησού Χριστού των Αγίων των Τελευταίων Ημερών, αναδύθηκαν και όχι μόνο επιβίωσαν του ιδρυτή τους, αλλά έγιναν και διεθνείς θρησκευτικές κοινότητες, προσελκύοντας εκατομμύρια πιστών, έχουμε δει την παρόρμηση να παράγονται καινοτόμες θρησκευτικές μορφές ως μέρος της φυσιολογικής συνέχισης της κοινωνικής ζωής όλων των λαών. Οι άνθρωποι δημιουργούν συνεχώς νέες μορφές ευλάβειας, που αναζωογονούν και δίνουν νέα ζωή σε ξεχασμένες δομές, αναπτύσσοντας προσωπικές παραλλαγές στην πνευματική ζωή και ιδρύοντας νέες θρησκευτικές οργανώσεις. Πολλές από αυτές τις μορφές θεσμοθετήθηκαν ως τοπικές παραλλαγές μέσα σε ευρύτερες θρησκευτικές κοινότητες, σε αναζωογονητικά κινήματα, σε αόρατες ιδιωτικές εκφράσεις κοινοτικών τελετουργιών και σε άλλα ανταγωνιστικά δόγματα και θρησκευτικές ομάδες.

Στην έκθεση που ακολουθεί, ο Μπράιαν Γουίλσον, ο αναγνωρισμένος πρύτανης της μελέτης των νέων θρησκειών, παρέχει μια σαφή και συνοπτική περιγραφή της ανάπτυξης μιας ανεκτικής κοινωνίας και της φύσης της θρησκευτικής ποικιλομορφίας που έχει προκύψει μαζί μ’ αυτή. Στη Δύση, η άνοδος της ποικιλομορφίας έχει θεωρητικά συνοδευτεί από μια εκ νέου αξιολόγηση (και απόρριψη) κάποιων απαιτήσεων για ενότητα, την οποία παλαιότερα ενστερνίστηκε η χριστιανική κοινότητα, μια διαδικασία που σε μεγάλο βαθμό υπαγορεύτηκε από την αυξανόμενη επίγνωση των παγκόσμιων θρησκειών. Μέσα στον Χριστιανισμό, θεολογικές διαμάχες ολόκληρων γενεών έχουν δημιουργήσει αρκετές χιλιάδες δόγματα και μια ατελείωτη, όπως φαίνεται, σειρά από παραλλαγές στη θεολογία, στα οργανωτικά σχήματα, στην εκκλησιαστική ζωή, στη λατρεία και στις ηθικές δεσμεύσεις. Καθώς συγκρίνουμε τον Χριστιανισμό με διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες, σύντομα συνειδητοποιούμε ότι, οι διαφορές ανάμεσα στη θεολογία και στους τρόπους που γίνονται τα τελετουργικά μέσα στον Χριστιανισμό είναι σχεδόν τόσο μεγάλες όσο και οι διαφορές ανάμεσα στη χριστιανική σκέψη και λατρεία και σε εκείνες των άλλων θρησκευτικών κοινοτήτων.

Επίσης, όπως παρατηρεί ο Γουίλσον και όπως επιβεβαιώνει μια ολόκληρη σειρά δικαστικών ελέγχων, μια μεγάλη πρόκληση για την ανεξιθρησκία είναι η αύξηση της κατανόησης των φαινομένων και των κοινωνιών που μπορούμε δικαιολογημένα να κατατάξουμε υπό τον όρο «θρησκεία». Λίγοι είναι αυτοί που σήμερα θα έριχναν τις ινδουιστικές και βουδιστικές ομάδες στο πυρ το εξώτερον. Μερικές από τις νεότερες αναδυόμενες θρησκείες έπρεπε να αγωνιστούν για το δικαίωμα να υπάρχουν ως θρησκείες. Οι νεότερες μη θεϊστικές και ανθρωποκεντρικές θρησκείες δείχνουν επαρκώς ότι η θρησκεία μπορεί να υπάρχει ακόμη και χωρίς καμία αναγνώριση μιας θεότητας ή μιας εξ αποκαλύψεως αλήθειας.

Επίσης, ο Γουίλσον τελικά υποστηρίζει εμμέσως ότι η άγνοια της ποικιλομορφίας, που πιθανόν να υπάρχει ήδη γύρω μας, είναι από μόνη της ένα μεγάλο εμπόδιο για την εξάπλωση της ανεξιθρησκίας και την επέκταση της θρησκευτικής ελευθερίας. Έχουμε την τάση να εκτιμούμε το γνώριμο και να βρίσκουμε λόγους για να κακολογούμε αυτούς που ακολουθούν πρακτικές που θεωρούμε ότι είναι διαφορετικές και που δεν κατανοούμε την εσωτερική λογική τους. Βρίσκουμε πιο εύκολο να γελοιοποιούμε τη θρησκευτική ζωή των άλλων από το να αφιερώνουμε ενέργεια για να εντοπίσουμε πλευρές απήχησης και εκτίμησης.

Επομένως, αυτή η έκθεση προσφέρεται από το Ινστιτούτο για τη Μελέτη των Αμερικανικών Θρησκειών ως αρχικός χάρτης προσανατολισμού προς τον κόσμο της θρησκευτικής έκφρασης που περιβάλλει τον καθέναν από μας. Παρέχει μερικές πολυαναμενόμενες αφορμές που δεν είναι επικριτικές, για να μπορέσουμε να αρχίσουμε να κατανοούμε τη φύση των διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων και πνευματικών κοινοτήτων, ακόμη και αυτών που δε θα αναφερθούν ή δε θα ξεχωρίσουν ονομαστικά παρακάτω, είτε πρόκειται για Εκκλησίες που έχουν εγκαθιδρυθεί από παλιά είτε για σύγχρονες νέες θρησκείες.

J. Gordon Melton
Ινστιτούτο για τη Μελέτη των Αμερικανικών Θρησκειών
Μάιος 1995

Το Ινστιτούτο για τη Μελέτη των Αμερικανικών Θρησκειών ιδρύθηκε το 1969 ως κέντρο για την έρευνα θρησκευτικών ομάδων και οργανισμών στη Βόρεια Αμερική. Στη δεκαετία του 1990, καθώς υπήρξε κάποια συναίνεση για την ενοποίηση των γνώσεών μας για τις νέες θρησκείες, το ινστιτούτο έχει διευρύνει την περιοχή ενδιαφέροντός του στην Ευρώπη, στην Αφρική και στην Ασία. Υποστηρίζει την Αμερικανική Συλλογή Κειμένων σχετικά με τις Θρησκείες (American Religious Collection) στη Βιβλιοθήκη Ντάβινσον του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας-Σάντα Μπάρμπαρα και δημοσιεύει μια ποικιλία από βιβλία, στα οποία μπορεί να προστρέξει κανείς, και μονογραφίες σχετικές με διάφορες θρησκευτικές ομάδες και θρησκευτικά φαινόμενα.

I. Ανθρώπινα Δικαιώματα και Θρησκευτική Ελευθερία
ΚΑΝΤΕ ΛΗΨΗ ΤΗΣ ΛΕΥΚΗΣ ΒΙΒΛΟΥ